PIANOo-congres 2022
Na een jaar zonder PIANOo-congres en vervolgens een online-editie was het 16 juni 2022 eindelijk weer zover. Bijna 700 inkoopprofessionals uit de publieke sector en gasten uit ‘de markt’ troffen elkaar Den Bosch voor het zestiende PIANOo-congres, met als thema ‘Samen het verschil maken’. En gezamenlijkheid was er te over; het congres was inderdaad het ‘feest van de ontmoeting’, waar Gerdine Keijzer-Baldé, plaatsvervangend secretaris-generaal bij het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK), het in haar openingswoord al over had.
Diederik Heij, adviseur maatschappelijk verantwoord inkopen bij PIANOo, opende het plenaire deel. Hij illustreerde het belang van ‘samen’ door in te haken op de tachtigste verjaardag van Paul McCartney. Die is in zijn eentje al een grootheid, maar kreeg met de drie andere Beatles nog eens éxtra glans, zo hield hij de volle zaal voor. Ook Keijzer-Baldé benadrukte de versterkende kracht van goed samenwerken. “Daarom is hier vandaag iedereen die nodig is om goede opdrachten te formuleren en daarmee het verschil te maken, onderling én samen met het bedrijfsleven.” Dat is in tijden van schaarste extra nodig, benadrukte ze.
Ook grote strategische opgaven als de energietransitie en verduurzaming vragen om goed inkopen. “En wat is dat? Dat is in gezonde en eerlijke concurrentie het maximale uit overheidsgeld halen. Jullie kunnen dat!’’, aldus Keijzer-Baldé. “We ontmoeten hier vandaag ook de markt. Dat is nieuw, en dat helpt om samen dat verschil te maken. Om visies te delen en impact te bereiken.” Dat er wel eens dingen misgaan met inkopen, zoals bij de mondkapjesdeal en de Afsluitdijk, moet volgens haar niet worden weggepoetst, maar het overgrote deel gaat geruisloos goed. “En die successen delen we hier vandaag. Bij EZK zijn we trots op wat jullie doen.
‘De derde betrokkene is áltijd de maatschappij’
Elisabetta Manunza, hoogleraar Europees en internationaal aanbestedingsrecht aan de Universiteit van Utrecht, hield de zaal daarna voor dat goed aanbesteden niet alleen meer welvaart oplevert, maar óók meer democratie en rechtstaat. “Naast de overheid en de markt is de derde betrokkene áltijd de maatschappij. In haar belang moet de overheid innovatie, duurzaamheid en solidariteit versterken door het geld goed te besteden.” Nederland kijkt volgens haar nog vaak eerst naar doelmatigheid, en pas daarna naar rechtmatigheid. “Ik vind daarom dat we radicaal anders moeten kijken naar de economie: niet de prijs van een product staat voorop, maar de prijs van vrijheid en democratie.”
Volgens Manunza zijn aanbestedingen gevoelig voor criminele inmenging, en is het cruciaal dat de overheid het vertrouwen behoudt door transparant te zijn. “Dat gebeurt niet als je tijdens een COVID-crisis miljarden uitgeeft zonder aanbestedingsprocedures. Zoiets is bitter voor u, inkopers met een goed besef van hoe het hoort. Te veel nadruk op de praktische kant ondermijnt het vertrouwen in de staat. Er moet daarom niet méér competitie komen, maar bétere competitie. Het is niet ‘alleen maar een contract’. Streef naar verantwoord aanbesteden, altijd met die constitutionele en rechtstatelijke aspecten in het achterhoofd. Want er staat veel op het spel.”
Filosofie maakt ‘perspectivistisch lenig’
Een lichtere toets kwam van filosoof Lammert Kamphuis. Hij vertelde hoe filosofie nuttig kan zijn voor een ogenschijnlijk totaal niet-gerelateerd vak als de inkoop. “U denkt: wat heb ík daaraan? Ik zeg: filosofie maakt u ‘perspectivistisch lenig’. Het leert u uw eigen kijk op dingen te relativeren, zodat u zich beter in een ander kunt inleven. Dan komt u uit filterbubbels en echokamertjes, en los van confirmation bias. Daardoor komt u samen tot betere resultaten.” De sceptici onder de klassieke filosofen kunnen daarbij helpen, aldus Kamphuis. “Zij waren sceptisch in de positieve zin van het woord: kijk vanaf de andere kant en draai je oordeel 180 graden. In die zin was Johan Cruyff een scepticus: elk nadeel heeft zijn voordeel.”
Daarnaast kunnen inkopers leren van Homo Ludens, de spelende mens van Johan Huizinga. “In zijn ogen was het hele leven een spel: doe waar je zin in hebt, niet wat móet. In ons werk zijn we effectief en efficiënt, en verliezen we dat speelse uit het oog. Terwijl we creatiever en beter worden door het integreren van speelse elementen.” Kamphuis’ derde tip betrof meer aandacht voor de tijd, waar de Griekse filosofie twee woorden voor heeft: chronos voor de kloktijd en kairos voor wat je met die tijd doet. “Met minder chronos en meer kairos kom je tot andere inzichten’’, aldus de filosoof. “Zoals Bertold Brecht zei: ik sta even stil, en dat is een hele vooruitgang.”
Publiek inkopen in een nieuw tijdperk
Na het plenaire deel waren er tientallen workshops en bijeenkomsten. Zoals de presentatie van het boek ‘Publiek inkopen in een nieuw tijdperk’, door samenstellers prof. Leentje Volker (Universiteit Twente) en dr. Jolien Grandia (Erasmus Universiteit). Ook zij pleitten voor lenigheid van denken, gekoppeld aan duidelijke doelen, integratie van processen en sensemaking. Ze vroegen de aanwezigen naar hun grote toekomstthema, en hun ideale eindfase van publieke inkoop. Duurzaamheid was hét thema, en in de eindfase wenste de zaal co-creatie met burgers, waardecreatie en gemeenschappelijke waarden. Dat laatste is niet altijd een gegeven. Duurzaamheid kan bijvoorbeeld botsen met geld of eisen, en processen kunnen fnuikend zijn voor innovatie. De oplossing is volgens de auteurs ook hier flexibiliteit: denk lenig, dan kan iedereen een change agent zijn.
Geen ontsnappen mogelijk
Onder die titel zette Wolter van der Vlist, verantwoordelijk voor inkoopbeleid bij de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI), uiteen hoe hij breed heeft samengewerkt voor de nieuwe aanbesteding voor het eten van de 10.000 ‘justitiabelen’ in Nederland. Voor hen is de maaltijd geen feestje: ze krijgen standaard de ‘zwarte bak’, een uniforme kant en klaar-maaltijd, die gemiddeld een 2,7 scoort. Er worden ‘gênante hoeveelheden’ van weggegooid. Kosten per jaar: 30 miljoen euro. Bovendien zijn ondermaats gevoede gedetineerden vaak ontevreden en onrustig. Dat móest beter. Van der Vlist betrok daarom iedereen bij de aanbesteding: directeuren, personeel, diensten én gedetineerden. Er ligt nu een nieuw vierjarig contract met drie cateraars, die vraaggericht gaan werken en minimaal een voldoende voor kwaliteit móeten scoren. Daarnaast komen er experimenten met het leveren van ingrediënten, zodat gedetineerden zelf kunnen koken.
Gunningsmodellen met impact
In de laatste ronde zette Fredo Schotanus, bijzonder hoogleraar publieke inkoop aan de Universiteit Utrecht, uiteen hoe inkoop duurzamer en socialer kan worden door aan gunningsmodellen criteria toe te voegen die gaan over impact, en door impact meer gewicht te geven in de weging. Gebruikte gunningsmodellen leiden volgens Schotanus nog te vaak tot feitelijk gunnen op laagste prijs. Daardoor blijven niet alleen vaak verborgen kosten buiten beeld, maar vallen ook partijen af die tegen een iets hogere prijs een duurzamere of socialere aanbieding hadden. Schotanus adviseert daarom per soort inkoop steeds de criteria te kiezen die het meeste impact opleveren. In de weging moet dan een aparte categorie ’impact’ komen, die net zo zwaar meetelt als de prijs. Zo kan uiteindelijk worden bereikt dat er zo impactvol mogelijk wordt ingekocht, maar wel tegen een redelijke prijs.