Leermiddelenmarkt

Vrijheid van onderwijs

De keuze voor het gebruik van lesmethoden en lesmateriaal is voorbehouden aan de vakdocenten van de onderwijsinstelling. Dit vloeit voort uit het recht tot ‘vrijheid van onderwijs’ welke als grondrecht is vastgelegd in artikel 23 van de Grondwet. Deze vrijheid van onderwijs vormt ook een algemeen beginsel van gemeenschapsrecht waaraan Richtlijn 2014/24/EU getoetst dient te worden.

Wet Gratis Schoolboeken

Daarnaast heeft de Europese Commissie bij inwerkingtreding van de Wet Gratis Schoolboeken bevestigd dat boektitels mogen worden uitgevraagd, zonder dat de woorden ‘of gelijkwaardig’ toegevoegd hoeven te worden. Artikel 2.76, lid 3 van de Aanbestedingswet 2012 onderschrijft deze zienswijze. De Voorzieningenrechter Zeeland-West Brabant heeft op 1 mei 2015 geoordeeld dat ook op ISBN-nummer mag worden uitgevraagd (ECLI:NL:RBZWB:2015:2951).

Boekenfondsen

Leermiddelen worden in Nederland meestal verstrekt via boekenfondsen. Er is onderscheid tussen een intern en een extern boekenfonds. Een intern boekenfonds is een fonds waarbij de school zelf de boeken in eigendom heeft en de distributie verzorgt. De school koopt boeken en recirculeert deze zelf op de scholen. Een extern boekenfonds is een fonds waarbij de school de boeken huurt en betaalt voor de huur en de distributie. Het extern boekenfonds is eigenaar van de leermiddelen.

Inkopen van leermiddelen

Primair onderwijs (PO)

SEO Economisch Onderzoek heeft in 2016 onderzoek uitgevoerd naar de leermiddelenmarkt in het primaire onderwijs. Het doel van het onderzoek Kwaliteit, betrouwbaarheid of innovatie? was om inzicht te krijgen in ontwikkelingen op en de werking van de markt voor leermiddelen in het primair onderwijs. Hieruit volgden enkele belangrijke conclusies.

Risico dominantie schoolleveranciers

Heutink (marktaandeel ongeveer 70%) en de Rolf Groep (marktaandeel ongeveer 30%) domineren deze markt en proberen vanuit die stevige marktpositie een positie op te bouwen in andere deelmarkten en de (toekomstige) digitale markt. Doordat ze scholen ook adviseren bij de inkoop van hun leermiddelen – waarbij onafhankelijkheid niet kan worden gegarandeerd – bestaat het risico dat de wens tot ontzorging bij scholen leidt tot lock-in effecten of de aanschaf van suboptimale producten.

Innovatie en digitalisering traag

Volgens veel partijen verloopt de innovatie en digitalisering van leermiddelen traag. Dit is een gevolg van de focus in de markt op kwaliteit, betrouwbaarheid en ontzorging. Scholen willen bewezen kwaliteit en bestaande aanbieders lopen niet voorop, omdat snelle innovatie hun verdienmodel aantast.

Verwevenheid en interactiviteit

Scholen hebben veel wensen op het vlak van digitale dienstverlening. Ze willen met één druk op de knop alles kunnen kopen (one-stop-shop), scholen en leerlingen willen met één keer inloggen bij alle diensten kunnen (single sign-on) en scholen, leraren, ouders en leerlingen wensen dat diensten op elkaar zijn afgestemd en met elkaar samenwerken. Dit werkt toenemende verwevenheid en interactiviteit van verschillende producten en diensten in de hand.

Voortgezet onderwijs (VO)

In 2008 is de Wet Gratis Schoolboeken (WSG) ingevoerd, met als doel om de kosten voor ouders te beperken en de marktwerking op de educatieve boekenmarkt te verbeteren. In opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hebben Oberon en SEO Economisch Onderzoek de werking van de wet in 2016 geëvalueerd. Uit het onderzoek Gratis maakt nog niet (goed)koop volgden enkele belangrijke conclusies.

Veranderingen gering

De structuur in distributie en leermiddelenontwikkeling is de afgelopen jaren amper veranderd. Van Dijk (ca. 70 % marktaandeel) en Iddink beheersen de distributie, Noordhoff (meer dan 50 % marktaandeel), Thieme en Malmberg de leermiddelen. Per vakgebied is op de markt voor uitgevers nog veel meer concentratie, tot soms virtuele monopolisten. Op de markt voor leermiddelen is wel meer beweging in de verhoudingen dan op de markt voor distributie. Noordhoff en een aantal toetreders groeien, ten koste van Malmberg en vooral Thieme.

Vraag ligt vast

De structuur van de vraag naar leermiddelen ligt grotendeels vast, doordat deze bepaald wordt door het leerlingenaantal en het budget per leerling. De Nederlandse markt is relatief klein, doordat het taalgebied beperkt is.

Ontzorging belangrijk bij keuze

De keuze van methode gebeurt nog steeds vooral op basis van (gepercipieerde) kwaliteit, waarbij het management wel vaker randvoorwaarden stelt ten aanzien van de kosten. Voor zowel distributie als de leermiddelen zelf geldt dat ontzorging naast de kosten een zeer belangrijk criterium is. Scholen en leraren willen kunnen vertrouwen op de kwaliteit van de dienstlevering en willen vooral extra of innovatieve dienstverlening als dit (betrouwbaar) gemak oplevert. Een gevolg van deze wens tot ontzorging is dat scholen vaker gebruikmaken van een extern boekenfonds en in toenemende mate verwachten dat leermiddelen, distributie, elektronische leeromgeving en leerling administratie goed op elkaar aansluiten.

Verschil in verwachtingen

Bestuurders en leraren verschillen in hun verwachtingen en wensen, waardoor uitkomsten soms niet naar hun verwachting zijn. Bestuurders willen snellere innovatie naar adaptieve en integrale leersystemen, waarbij leraren maatwerk kunnen leveren met zelf samengestelde leerlijnen en zelf ontwikkeld extra materiaal. Leraren willen vooral op de methode kunnen vertrouwen en de tijd die ze nodig hebben voor het voorbereiden van lessen en leren kennen van de methode beperken.

Hoe zit het met gratis schoolboeken in het VO? op rijksoverheid.nl

Meer informatie

Leermiddelenmonitor op slo.nl
Digitalisering op vo-raad.nl
Brochure Ken de Markt & Checklist Marktkennis bij overheidsinkoop