Over ketenverantwoordelijkheid & Internationale Sociale Voorwaarden

Ondersteuning
Wil je inzicht in risico’s in de waardeketen van een bepaald product? Of moet je voorwaarden formuleren in een aanbesteding om misstanden in de keten te voorkomen? Meld je dan aan voor de Ondersteuning ISV. 

Het stellen van Internationale Sociale Voorwaarden (ISV), waarbij due diligence (gepaste zorgvuldigheid) als voorwaarde wordt gesteld bij de uitvoering van een opdracht, kan daarbij helpen. Er zijn ook andere manieren om via het inkoopproces betere omstandigheden in productieketens te stimuleren. 

Op deze pagina: 
Waarom is ketenverantwoordelijkheid van belang? 
Rechten van mens, natuur en milieu 
Verantwoordelijkheden van overheid en bedrijven 
Rol van de overheid - IMVO 
Due diligence en de rol van bedrijven 
Maatschappelijk verantwoord inkopen (MVOI)

Waarom is ketenverantwoordelijkheid van belang?

Door globalisering besteden bedrijven steeds meer activiteiten uit om kosten te besparen. Vaak in landen waar respect voor mensenrechten, goede arbeidsomstandigheden of een milieuvriendelijke productie niet vanzelfsprekend zijn. Dit maakt productie- en toeleveringsketens steeds complexer en ondoorzichtig. Een product of dienst gaat langs vele schakels voor het bij de eindgebruiker belandt. In bepaalde (risico)sectoren waar de overheid producten en diensten inkoopt komt het voor dat in een of meerdere van deze schakels de rechten van mensen, natuur en/of milieu geschonden worden. Bijvoorbeeld bij de grondstoffenwinning, assemblage of productie. Ook in ons eigen land worden deze rechten niet altijd gerespecteerd.

Het is de (zorg)plicht van de overheid om de rechten van mens, natuur en milieu te beschermen en de plicht van bedrijven om die rechten te respecteren. In het buitenland gelden vaak andere wetten en regels. Van bedrijven die in het buitenland opereren wordt verwacht dat zij internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen (IMVO). En dat zij hun verantwoordelijkheid nemen voor een verantwoorde uitvoering van producten en diensten in hun toeleveringsketens.

Ketenverantwoordelijkheid nemen betekent dat alle betrokken partijen in een productieketen hun verantwoordelijkheid nemen voor goede omstandigheden voor mens, natuur en milieu. Ketenverantwoordelijkheid is onderdeel van maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) en maatschappelijk verantwoord opdrachtgeven en inkopen (MVOI).

Als overheidsinkoper kun je bedrijven waarvan je producten en/of diensten afneemt stimuleren om hun ketenverantwoordelijkheid te nemen door misstanden in hun toeleveringsketens op te sporen en aan te pakken. De Internationale Sociale Voorwaarden of ISV, die ketenverantwoordelijkheid en due diligence als voorwaarde stellen bij de uitvoering van de opdracht, kunnen je daarbij helpen. Door als aanbestedende dienst de risico’s te kennen en bedrijven ernaar te vragen, neem je zelf je verantwoordelijkheid en stimuleer je bedrijven om hetzelfde te doen.

Voorbeeld

Het productieproces van ICT-hardware heeft zich de laatste decennia voor een groot deel naar lagelonenlanden verplaatst. Overwegend jonge vrouwen werken voor lage lonen in de speciale economische zones als China, India, Thailand en Mexico. De problemen die aan het licht komen zijn onder andere:

• Lage lonen, soms onder het wettelijke minimum.
• Lange werktijden met teveel en vaak onbetaalde overuren.
• Gezondheidsrisico's door het werken met giftige stoffen.
• Geen vakbondsvrijheid, waardoor werknemers niet voor hun rechten kunnen opkomen.
• Misbruik van kwetsbare groepen arbeiders, zoals jonge vrouwen, migranten, studenten, uitzendkrachten.

Dieper in de keten doen zich problemen voor bij de winning van grondstoffen. In een computer worden zeker 30 metalen verwerkt. Veel van deze metalen worden onder slechte arbeids- en milieuomstandigheden gedolven. De problemen die hierbij spelen zijn onder andere:

• Kinderarbeid
• Onveilige en ongezonde werkplek
• Geen leefbaar loon
• Bijdragen aan gewapende conflicten
• Geweld tegen vrouwen
• Milieuvervuiling

Veel ICT-producten eindigen als elektronisch afval (e-waste). Slechts 1/6 van het wereldwijd geproduceerde e-waste wordt op verantwoorde wijze hergebruikt of verwerkt. Vooral in lagelonenlanden is de verwerking vaak zeer slecht en schadelijk voor de gezondheid en voor het milieu.

Rechten van mens natuur en milieu

Een beter begrip van de basisrechten van mensen, natuur en milieu en wat hierover is afgesproken, kan je helpen om misstanden in de praktijk te herkennen en om hierover in gesprek te gaan met jouw leverancier. 

Mensenrechten

Rechten van mensen, dieren, natuur en milieu zijn in internationale en in landelijke wetgeving vastgelegd, waaronder de grondwet. De term 'mensenrechten' is eigenlijk heel simpel. Iedereen heeft het recht om in vrijheid en waardigheid te leven met gelijke kansen, ongeacht nationaliteit, religie, taal of geslacht. Mensenrechten zijn essentieel voor een samenleving waaraan iedereen kan deelnemen, waarin mensen zichzelf mogen zijn en hun talenten kunnen benutten. Schending van die mensenrechten is strafbaar. De mensenrechten zijn vastgelegd in:

• De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties bevat de basisrechten van de mensen.
• De Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) mensenrechten die over arbeid gaan.
• De Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties bevatten 17 duurzame ontwikkelingsdoelen, bedoeld om een einde te maken aan extreme armoede, ongelijkheid, onrecht en klimaatverandering.

Rechten van natuur en milieu

Beschermen en verbeteren van de leefomgeving is een plicht van de overheid, vastgelegd in grondwet en verankerd in verschillende internationale conventies en verdragen. Bij de oprichting van de Europese Unie in 1957 werd al aandacht besteed aan bescherming van het milieu. In de Europese Akte (1987) zijn de lidstaten overeengekomen dat de Europese Unie streeft naar: ‘het behoud, de bescherming en verbetering van de kwaliteit van het milieu, de bescherming van de gezondheid van de mens en een behoedzaam en rationeel gebruik van natuurlijke hulpbronnen’. De rechten voor natuur en milieu zijn vastgelegd in:

• Afspraken voor behoud en versterking van natuur en diersoorten staan in het Biodiversiteitsverdrag en de UN Biodiversity Conference (COP15) in Montreal. 
• Binnen de Europese Unie zijn afspraken gemaakt over de uitwerking van wereldwijde verdragen, zoals de Europese Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn en de Europese verordening van ontbossing .
• In Nederland zijn de rechten van de natuur en het milieu vastgelegd in artikel 21 van de Grondwet: ‘De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaarheid van het land en de bescherming en verbetering van het leefmilieu’.
• Algemeen uitgangspunt van het Nederlandse milieubeleid is het ´stand-still’-beginsel. Dit betekent dat wanneer de feitelijke bestaande omgevingskwaliteit beter is dan de kwaliteit die wordt voorgeschreven, de bestaande kwaliteit als norm geldt. Die mag dus niet verslechteren.
• Nederlandse natuurgebieden en planten- en diersoorten worden beschermd in de Omgevingswet die sinds januari 2024 in werking is getreden.

Gezonde en duurzame leefomgeving als mensenrecht

Zonder toegang tot schone lucht en water komt de basis van het menselijk leven in het gedrang. Mensenrechten, natuur en milieu zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en kunnen dus eigenlijk niet los gezien worden van elkaar. In 2021 stemde de VN-mensenrechtenraad voor een resolutie die het recht op een schone, gezonde, en duurzame leefomgeving erkent als een mensenrecht.

Voor meer achtergrond en informatie over relevante wet- en regelgeving zie de e-learning Ketenverantwoordelijkheid & ISV.

Verantwoordelijkheden van overheden en bedrijven

De UN Guiding Principles on Business & Human Rights (UNGP’s) van de Verenigde Naties stellen:

• Overheden hebben de taak (zorgplicht) om mensenrechten te beschermen.
• Bedrijven hebben de plicht om mensenrechten te respecteren.  
• Burgers hebben het recht op herstel van schending van hun mensenrechten.

De OESO-richtlijnen voor Multinationale Ondernemingen zijn in 2011 opgesteld door de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Deze richtlijnen zijn concrete aanbevelingen voor IMVO, in lijn met de arbeidsnormen van de International Labour Organisation (ILO), de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens en de UNGP's.

Volgens de OESO-richtlijnen dragen bedrijven de (keten-)verantwoordelijkheid voor zowel mensenrechten en arbeidsrechten, maar ook voor het milieu, belastingen, consumentrechten en corruptie.

Rol van de overheid - IMVO

De overheid wil ervoor zorgen dat Nederlandse bedrijven die zakendoen in het buitenland, dit maatschappelijk verantwoord doen. Dat zij rekening houden met mensenrechten, werkomstandigheden en milieu. Dat noemen we Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (IMVO). Een belangrijk onderdeel van het IMVO-beleid van de overheid is het stellen van ‘due diligence’ voorwaarden aan bedrijven waar ze producten en/of diensten inkoopt.

Due diligence en de rol van bedrijven

Due diligence betekent letterlijk 'gepaste zorgvuldigheid' en wordt gezien als leidend principe voor bedrijven om hun ketenverantwoordelijkheid te kunnen nemen. Due diligence is de inspanning die van bedrijven wordt gevraagd om negatieve impact in hun ketens te voorkomen, te stoppen of te beperken. Het is een proces waarbij bedrijven risico's voor mens, natuur en milieu in hun ketens in kaart brengen, deze risico's voorkomen, aanpakken of stoppen en hierover communiceren. Ook moeten bedrijven zorgen voor en/of meewerken aan herstelmaatregelen als dat nodig is.

In 2024 is de EU-richtlijn Corporate Sustainability Due Diligence Directive (CSDDD) formeel aangenomen. De CSDDD verplicht zeer grote ondernemingen dat zij vanaf 2027 doorlopend ketenonderzoek (due diligence) uitvoeren naar de effecten van de eigen bedrijfsactiviteiten én die van hun vaste partners. Bij negatieve effecten moeten ze passende maatregelen nemen om deze negatieve effecten te voorkomen, verminderen of stoppen. De CSDDD treedt in fasen in werking. Op dit moment gelden deze verplichtingen alleen nog voor (zeer) grote ondernemingen. Omdat deze bedrijven onderzoek moeten gaan doen in hun keten, is de verwachting dat in de toekomst kleinere toeleveranciers hier ook mee geconfronteerd zullen gaan worden.

Daarnaast hebben grote ondernemingen ook te maken met de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD). Dat houdt in dat bedrijven rapporten over duurzaamheid op gelijk niveau moeten brengen met financiële rapportages. Verhoogde transparantie en beschikbaarheid van duurzaamheidsinformatie zal aanbestedende diensten ondersteunen bij bijvoorbeeld het toepassen van Internationale Sociale Voorwaarden.

Voor meer achtergrond en informatie over CSDDD en CSRD zie de e-learning Ketenverantwoordelijkheid & ISV.

Due diligence vraagt zowel een rol van de overheid als van bedrijven. De inkopende overheid heeft een voorbeeldrol en de verantwoordelijkheid om te toetsen of haar leverancier daadwerkelijk mensenrechten respecteert en milieuregels naleeft. Dit doet de overheid onder andere door:

• het goede voorbeeld te geven met maatschappelijk verantwoord opdrachtgeven en inkopen (MVOI), en
• door aan haar opdrachtnemers te vragen due diligence uit te voeren, bijvoorbeeld als contractbepaling Internationale Sociale Voorwaarden (ISV). 

Bedrijven hebben de verantwoordelijkheid om due diligence uit te voeren zodat in de eigen toeleverantieketens mensen- en natuur- en milieurechten gerespecteerd worden.

De 6 stappen van due diligence:

1. Integreer MVO in je beleid - Het bedrijf heeft een beschreven visie en (I)MVO bedrijfsbeleid, dat is vertaald naar concrete doelen en programma's. Procedures en acties zijn geïntegreerd in bedrijfsprocessen en monitoring- en auditprotocollen. 
2. Risico's identificeren en analyseren - Het bedrijf heeft inzicht in de productieketen en de risico's op mens en milieu in de gehele productieketen in kaart gebracht. Inclusief oorzaken van de risico's en prioritering.
3. Stop, voorkom en beperk negatieve gevolgen - Welke concrete maatregelen neemt het bedrijf om de risico's  in de keten aan te pakken (Voorkomen, verminderen, aanpakken of herstellen)? Kan het bedrijf elders nog invloed uitoefenen.
4. Maatregelen monitoren - Het bedrijf houdt bij wat het effect is van de maatregelen en hoe ze bijdragen aan verbetering. Zo niet, dan stuurt het bedrijf bij.
5. Communicatie - Het bedrijf communiceert openbaar over de risico's en de aanpak daarvan. Ook wat nog niet zo goed gaat, wordt openlijk besproken.
6. Herstelmaatregelen - Gaat er toch iets mis, zorgt het bedrijf voor herstelmaatregelen of werkt het hieraan samen met anderen. 

Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen (MVOI)

Door bij de inkoop maatschappelijk verantwoorde keuzes te maken snijdt het mes aan 2 kanten. Jouw organisatie draagt bij aan een betere wereld en je beweegt marktpartijen om steeds meer duurzame en sociale producten en diensten te ontwikkelen en te leveren. MVOI helpt je om invulling te geven aan beleids- en inkoopdoelen. In het Nationaal Plan Maatschappelijk Verantwoord Inkopen ‘Opdrachtgeven met Ambitie, Inkopen met Impact’ 2021-2025 staat welke stappen de overheid zet om meer maatschappelijke impact te realiseren met haar eigen koopkracht. Sturen op ketenverantwoordelijkheid, onder andere door het toepassen van ISV is onderdeel van MVOI.

Internationale Sociale Voorwaarden (ISV)

Je kunt je koopkracht op diverse manieren inzetten om bedrijven te stimuleren om hun ketenverantwoordelijkheid te nemen. Een daarvan is het toepassen van de contractbepaling ISV. De ISV schrijft voor dat opdrachtnemers due diligence moeten toepassen in hun toeleveringsketens, volgens de OESO-richtlijnen.

Er wordt van leveranciers gevraagd dat zij analyseren of er risico's zijn op schendingen van arbeidsnormen, mensenrechten en milieu in hun productieketen. Als die er zijn, moet de leverancier zich inspannen due diligence toe te passen om deze risico's te voorkomen of te verkleinen en actie ondernemen om schendingen aan te pakken. Kortom: met de ISV wil de overheid bedrijven stimuleren om hun ketenverantwoordelijkheid te nemen.

De rijksoverheid past in aanbestedingen en contracten de ISV toe om de markt te stimuleren om goederen en diensten op maatschappelijk verantwoorde wijze te produceren en te verhandelen. Voor rijksinkopers en opdrachtgevers is ketenverantwoordelijkheid bij Europees aanbesteden in 8 risicocategorieën verplicht, door opname van ISV als contractbepaling. De toepassing van ISV is niet verplicht voor andere aanbestedende diensten. Vrijwillige toepassing wordt wel gestimuleerd.

Naast de ISV zijn er nog andere manieren om bedrijven te stimuleren om hun ketenverantwoordelijkheid te nemen, zoals het eisen van een leefbaar inkomen of het belonen van ketentransparantie bij de gunning. Lees verder onder Aan de slag.